გაგრძელება. დასაწყისი იხ. „ააფი“, №№1(265)- 6(270), 2022 წ. 

სააქციო საზოგადოებაში დივიდენდის გაცემის წესი 

ოპტიმალური დივიდენდის პოლიტიკას სააქციო საზოგადოების წარმატებული ფუნქციონირების საქმეში გადამწყვეტი ადგილი უკავია. „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს ახალ კანონში მოწესრიგებულია სწორედ ისეთი საკითხები, როგორებიცაა: დივიდენდის გაცემის პერიოდულობა; გამომრიცხველი გარემოებები; დივიდენდის ფორმა და პროპორცია; გადაწყვეტილების მიღება დივიდენდის გაცემის თაობაზე და დივიდენდის მიღება. გადაწყვეტილება დივიდენდის გაცემისა და მისი ოდენობის შესახებ შიდაფინანსურ გადაწყვეტილებათა რიცხვს განეკუთვნება და რეკომენდებულია, მასში კანონმდებლის ჩარევის მასშტაბი მინიმუმამდე იქნეს დაყვანილი. ამის პარალელურად, დივიდენდის არასწორი პოლიტიკა შესაძლოა, საზიანო აღმოჩნდეს არა მხოლოდ საზოგადოების ცალკეული აქციონერის, არამედ უშუალოდ კორპორაციისა და საზოგადოდ ბაზრისათვის. მაგალითად, კანონმდებლის ჩარევა აქტუალური ხდება მაშინ, როდესაც იქმნება აქციონერების მიერ დივიდენდის განაწილების გზით ოპერირებადი კაპიტალისაგან სააქციო საზოგადოების დაშლის ან სააქციო საზოგადოების მიერ კრედიტორთა დაკმაყოფილების შესაძლებლობის მნიშვნელოვნად შემცირების საფრთხე. სწორედ ამიტომ „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 181-ე მუხლის პირველი პუნქტი ადგენს იმ შემთხვევებს, როდესაც დაუშვებელია მოგების სახით დივიდენდის განაწილება. კერძოდ: 

„ა) დივიდენდის განაწილებამდე ან დივიდენდის განაწილების შედეგად სააქციო საზოგადოების ბოლო ფინანსურ ანგარიშგებაში აღნიშნული წმინდა აქტივის ოდენობა იქნება უფრო ნაკლები, ვიდრე განთავსებული კაპიტალის ოდენობა და კანონით ან წესდებით გათვალისწინებული იმ რეზერვების ოდენობა, რომელთა აქციონერებზე განაწილება დაუშვებელია; 

ბ) გასანაწილებელი დივიდენდის ოდენობა აღემატება ბოლო ფინანსურ ანგარიშგებაში აღნიშნულ, ხოლო შუალედური დივიდენდის შემთხვევაში _ ბოლო ფინანსური ანგარიშგების შედგენის შემდეგ მიღებულ, სააქციო საზოგადოების წმინდა მოგებისთვის წინა წლების გაუნაწილებელი მოგებისა და თავისუფალი რეზერვებიდან გამოთავისუფლებული სახსრების დამატებით და წინა წლების დაუფარავი ზარალისა და კანონით ან წესდებით დადგენილ რეზერვებში გადასარიცხი თანხების გამოკლებით მიღებულ ოდენობაზე; 

გ) დივიდენდის გადახდის დღისთვის ან დივიდენდის გადახდის შედეგად სააქციო საზოგადოება გადახდისუუნარო გახდება ან გადახდისუუნარობის საშიშროების წინაშე დადგება“. 

გადაწყვეტილება დივიდენდის გადახდის, დივიდენდის მოცულობისა და თითოეული სახის აქციაზე დივიდენდის გაცემის ფორმის შესახებ მიიღება საერთო კრების მიერ. აქციონერები, ხშირ შემთხვევაში, ორიენტირებულნი არიან მიიღონ მაქსიმალური შემოსავალი მოკლევადიან პერსპექტივაში. აღნიშნული, როგორც წესი, წინააღმდეგობაში მოდის სააქციო საზოგადოების გრძელვადიანი განვითარების ინტერესთან. შესაბამისად, ამ ორ შეპირისპირებულ ინტერესს შორის გონივრული ბალანსის მიღწევის მიზნით, კანონით დგინდება გასაცემი დივიდენდის ზედა ზღვარი. ასეთი ზედა ჭერი განისაზღვრება სამეთვალყურეო საბჭოს, ხოლო მონისტურ სისტემაში დირექტორთა საბჭოს მიერ, 2/3-ის უმრავლესობით მიღებული რეკომენდებული ოდენობით. დივიდენდის გადახდის ფორმა ფულია. ამასთანავე, საერთო კრება უფლებამოსილია, მიიღოს გადაწყვეტილება დივიდენდის სხვა ფორმით განაწილების თაობაზე. დივიდენდის გაცემის ვადა არ უნდა აღემატებოდეს საერთო კრების მიერ დივიდენდის გადახდის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დღიდან 6 თვეს, თუ წესდებით ან საერთო კრების გადაწყვეტილებით დივიდენდის გაცემის უფრო მცირე ვადა არ არის დადგენილი. აქციონერზე გასაცემი დივიდენდი, რომელსაც ეს აქციონერი არ მიიღებს, დივიდენდის გადახდის შესახებ გადაწყვეტილების მიღების დღიდან 5 წლის შემდეგ უნდა გაუქმდეს და შემდგომ სააქციო საზოგადოებისგან მისი მოთხოვნა დაუშვებელია. 

წესდება შეიძლება ითვალისწინებდეს დივიდენდის განაწილებას აქციასთან დაკავშირებული შენატანის განხორციელებული ნაწილის პროპორციულად. 

სააქციო საზოგადოების მართვის სისტემები 

სააქციო საზოგადოების ეფექტიანი კორპორაციული მართვა მიიღწევა მმართველ ორგანოებს შორის კომპეტენციათა დანაწილებისა და ამ დანაწილების შედეგად მათ შორის ურთიერთდამოკიდებულებისა და ბალანსის მიღწევის გზით. ღია ტიპის შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოების, ანუ სააქციო საზოგადოების, ერთ-ერთი ძირითადი სახასიათო ნიშანი აქციონერთა მკვეთრად დივერსიფიცირებული სტრუქტურაა. გადაწყვეტილების მიმღებ სუბიექტთა რაოდენობის ზრდა პროპორციულად ზრდის ამ გადაწყვეტილების მიღების პროცესში წარმოშობილ ტრანსაქციულ ხარჯებს. ასეთი ხარჯების დაზოგვის მიზნით, აუცილებელი ხდება მმართველობითი უფლებამოსილების მქონე განცალკევებული, მოქნილი ორგანოს შექმნა, რომელიც გონივრულ ფარგლებში აღიჭურვება ხელმძღვანელობითი და წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებებით. 

„მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს ახალი კანონი იძლევა თავისუფლებას კორპორაციული მართვის ერთ- და ორსაფეხურიან მოდელებს შორის. კერძოდ, შესაძლებელი იქნება, სააქციო საზოგადოების შიგნით ჩამოყალიბდეს ხელმძღვანელი ორგანო ‒ დირექტორი/დირექტორთა საბჭო და მასზე ზედამხედველობის განმახორციელებელი ორგანო ‒ სამეთვალყურეო საბჭო. ამის საპირისპიროდ, სააქციო საზოგადოების შიგნით შეიძლება ჩამოყალიბდეს ერთსაფეხურიანი კორპორაციული მართვის მოდელი, რა დროსაც სამეთვალყურეო საბჭო განცალკევებული ორგანოს სახით არ იარსებებს. ასეთ შემთხვევაში განსაკუთრებით აქტუალური ხდება საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს შიდა კონტროლის მექანიზმების დანერგვა, რაც უზრუნველყოფილია კანონპროექტში ერთსაფეხურიანი კორპორაციული მართვის დროს ხელმძღვანელი ორგანოს მიმართ დადგენილი სპეციალური რეგულაციებით. გადაწყვეტილება მართვის სისტემის არჩევის შესახებ მიიღება სააქციო საზოგადოების დაფუძნებისას და აღინიშნება სააქციო საზოგადოების წესდებაში. ამასთანავე, მოგვიანებით კორპორაციული მართვის მოდელი შეიძლება შეიცვალოს, თუ შეცვლას მხარს დაუჭერს საერთო კრებაზე კენჭისყრაში მონაწილე ხმათა არანაკლებ 3/4. 

საერთო კრება 

სააქციო საზოგადოების წლიური საერთო კრება არის კორპორაციულ მართვაში აქციონერების პირდაპირი მონაწილეობის უმთავრესი ინსტრუმენტი. განსაკუთრებით დიდ სააქციო საზოგადოებებში, როგორც წესი, ეს არის ის ერთადერთი ფორუმი, სადაც აქციონერებს ეძლევათ შესაძლებლობა, ტოპმენეჯმენტის უშუალო ჩართულობით განსაზღვროს საზოგადოების განვითარების სტრატეგია. „მეწარმეთა შესახებ~ საქართველოს კანონის 186-ე მუხლი აქციონერთა საერთო კრების მოწვევის ზოგად საკანონმდებლო საფუძველს ქმნის. სააქციო საზოგადოების საერთო კრება შეიძლება იყოს მორიგი ან რიგგარეშე. მორიგი საერთო კრება ტარდება წესდებით განსაზღვრულ ვადებში, რომელიც არ უნდა აღემატებოდეს სამეურნეო წლის დამთავრებიდან 3 თვეს. ამისაგან განსხვავებით, რიგგარეშე კრება მოიწვევა მხოლოდ სპეციალურ შემთხვევებში. 

სააქციო საზოგადოებაში, რომელიც აქციონერთა სტრუქტურის მაღალი დივერსიფიკაციით ხასიათდება, ყოველდღიური საქმიანობა წარიმართება დირექტორების მიერ, ხოლო დირექტორების თვითნებობის პრევენციისათვის არსებობს ზედამხედველობის განმახორციელებელი ორგანო ‒ სამეთვალყურეო საბჭო და იმპერატიული კანონისმიერი მოთხოვნები. შესაბამისად, რიგგარეშე საერთო კრების მოწვევის საჭიროება უკიდურესად იშვიათ შემთხვევებში არსებობს. თუმცა საგამონაკლისო შემთხვევებში, კანონი იძლევა შესაძლებლობას, საზოგადოების აქციონერებმა, დირექტორებმა და სამეთვალყურეო საბჭოს წევრებმა მოიწვიონ რიგგარეშე საერთო კრება. აქციონერისათვის საერთო კრებაზე ხმის უფლება არის საზოგადოების მართვასთან დამაკავშირებელი ძირითადი არხი და თავისი ინვესტიციის დაცვის უმთავრესი ინსტრუმენტი. თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, აქციონერის ხმის უფლება განისაზღვრება აქციათა რაოდენობის მიხედვით. აქციონერის ხმის უფლება წარმოიშობა აქციის სანაცვლოდ შენატანის სრულად განხორციელების მომენტიდან, თუ წესდებით დადგენილი არ არის ხმის უფლების წარმოშობა შენატანის ნაწილობრივ განხორციელების შემთხვევისთვის. ამ შემთხვევაში სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო ვალდებულია აქციათა რეესტრის მწარმოებელ პირს მიაწოდოს ინფორმაცია შენატანის განთავსებულ აქციათა სანაცვლოდ განხორციელების შესახებ. ბათილია ხელშეკრულება ან წესდების ჩანაწერი, რომლითაც აქციონერს ევალება ხმის უფლების სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს ან სამეთვალყურეო საბჭოს მითითებით განხორციელება. ბათილია შეთანხმება, რომელიც ზოგადად ავალდებულებს აქციონერს, ხმის უფლება სააქციო საზოგადოების ორგანოთა მითითებების შესაბამისად გამოიყენოს. აქციონერი ან მისი წარმომადგენელი  

ხმის უფლებას ვერ გამოიყენებს, თუ საერთო კრება იხილავს ამ აქციონერისთვის სააქციო საზოგადოების მოთხოვნის წაყენების ან მასთან გარიგების დადების საკითხს, აღნიშნულ აქციონერს განსახილველ საკითხთან დაკავშირებით ინტერესთა კონფლიქტი აქვს ან ეს საკითხი სხვაგვარად პირდაპირ უკავშირდება მას.

საერთო კრებას თავმჯდომარეობს სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში _ სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს თავმჯდომარე. მათი არყოფნისას საერთო კრების თავმჯდომარეს ხმათა უმრავლესობით ირჩევს საერთო კრება. წესდება შეიძლება ადგენდეს საერთო კრების თავმჯდომარის განსაზღვრის სხვა წესს. 

საერთო კრების მიმდინარეობისას საერთო კრების მონაწილე აქციონერს უფლება აქვს, მისი დღის წესრიგით გათვალისწინებულ საკითხებთან დაკავშირებით სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ ორგანოს/პირებს დაუსვას შეკითხვები და მოსთხოვოს ამ საკითხების სათანადოდ განხილვისა და შეფასებისთვის აუცილებელი ნებისმიერი ინფორმაცია. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო ვალდებულია აქციონერის შეკითხვებს უპასუხოს და მას მოთხოვნილი ინფორმაცია სრულად მიაწოდოს. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ ორგანოს უფლება აქვს, აქციონერს უარი უთხრას მოთხოვნილი ინფორმაციის მიწოდებაზე, თუ: 

ა) შესაბამისი ინფორმაციის მიწოდებამ სააქციო საზოგადოებას შეიძლება მნიშვნელოვანი ზიანი მიაყენოს; 

ბ) შესაბამისი ინფორმაციის გაცემით კონფიდენციალური ინფორმაცია გამჟღავნდება; 

გ) დასმულ შეკითხვას პასუხი საერთო კრების დაწყებამდე და მისი მიმდინარეობისას სააქციო საზოგადოების ვებგვერდზე კითხვა-პასუხის ფორმატით აქვს გაცემული. 

შემაჯამებლად შეიძლება ითქვას, რომ სააქციო საზოგადოების გადაწყვეტილებებზე აქციონერი სამი მეთოდით ახდენს ზეგავლენას. ეს მეთოდებია: (1) ხმის უფლება; (2) საჩივარი; ან (3) აქციათა გაყიდვა. სამივე ამ უფლებით ეფექტიანად სარგებლობა პირდაპირაა დაკავშირებული აქციონერის ინფორმირებულობის ხარისხთან. აქციონერისათვის ინფორმირების უფლებით დროულად სარგებლობის სტრატეგიული მნიშვნელობიდან გამომდინარე, წინამდებარე მუხლშივეა შემოტანილი სასამართლოს კონტროლის სპეციალური მექანიზმი. კერძოდ, უარი ინფორმაციის მიწოდებაზე შეიძლება გასაჩივრდეს სასამართლოში საერთო კრების ოქმის შედგენიდან 15 დღის ვადაში. იმ შემთხვევაში, თუ სასამართლო დააკმაყოფილებს აქციონერის მოთხოვნას, მოთხოვნილი ინფორმაცია აქციონერს მიეწოდება საერთო კრების გარეშეც და სააქციო საზოგადოებამ იგივე ინფორმაცია ხელმისაწვდომი უნდა გახადოს ყველა სხვა დაინტერესებული აქციონერისთვის. 

სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო 

სააქციო საზოგადოება ‒ ეს არის საჯარო შეზღუდული პასუხისმგებლობის საზოგადოება, რომელსაც აქვს საკუთარი წილობრივი ფინანსური ინსტრუმენტების კაპიტალის ბაზარზე განთავსების შესაძლებლობა. ასეთი უნარი, თავის მხრივ, იწვევს აქციონერთა მკვეთრად დანაწევრებულ სტრუქტურას. ზოგადად, შეთანხმების მხარეთა სიმრავლე პირდაპირ პროპორციულად აისახება ტრანსაქციული ხარჯების ზრდაზე. შესაბამისად, სააქციო საზოგადოების ეფექტიანი კორპორაციული მართვისათვის აუცილებელი ხდება ხელმძღვანელობითი და წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებების ერთი ან რამდენიმე პირის ხელში მოქცევა. აღნიშნულიდან გამომდინარე, სააქციო საზოგადოებაში იქმნება კორპორაციული მართვის განცალკევებული ინსტრუმენტი ‒ დირექტორი, რომელიც უძღვება სააქციო საზოგადოების საქმიანობას. ზოგიერთ შემთხვევაში, ასეთი პირების რაოდენობა ერთზე მეტია და ისინი ქმნიან კოლეგიურ ორგანოს ‒ დირექტორთა საბჭოს. 

სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო სააქციო საზოგადოებას მართავს საკუთარი პასუხისმგებლობით. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო თავისი ფუნქციების შესრულებისას ვალდებული არ არის შეასრულოს სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს, საერთო კრების ან ცალკეული აქციონერების მითითებები. კანონით ან წესდებით გათვალისწინებულ შემთხვევებში სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო ვალდებულია გადაწყვეტილებები სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს შეუთანხმოს. ყველა საკითხი, რომლებიც კანონით ან წესდებით არ განეკუთვნება საერთო კრების ან სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს კომპეტენციას, განეკუთვნება სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს კომპეტენციას. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს წევრები სააქციო საზოგადოებას ერთობლივად ხელმძღვანელობენ. იგივე წესი მოქმედებს მართვის მონისტურ სისტემაში, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ხელმძღვანელობითი უფლებამოსილება ერთ ხელმძღვანელ პირს აქვს გადაცემული. 

სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო გადაწყვეტილებას იღებს კენჭისყრაში მონაწილეთა ხმების უმრავლესობით, თუ წესდებით ხმათა უფრო დიდი რაოდენობა არ არის გათვალისწინებული. წესდებით ან კანონითა და წესდებით დადგენილ ფარგლებში სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს დებულებით შეიძლება ისე განისაზღვროს ხელმძღვანელ პირებს შორის ფუნქციათა განაწილება და მათ მიერ გადაწყვეტილებათა მიღების წესი, რომ უზრუნველყოფილ იქნეს თითოეული ხელმძღვანელი პირისთვის მინიმალური აუცილებელი ფუნქციის შენარჩუნება. მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანო წარმოადგენს სააქციო საზოგადოებას სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ პირთა წინააღმდეგ მიმდინარე დავაში, იმ წევრის გამოკლებით, რომლის წინააღმდეგაც მიმდინარეობს დავა. სააქციო საზოგადოების ეფექტიანი კორპორაციული მართვა მიიღწევა მმართველ ორგანოებს შორის კომპეტენციათა დანაწილების და ამ დანაწილების შედეგად მათ შორის ურთიერთდამოკიდებულებისა და ბალანსის მიღწევის გზით. ასეთი დანაწილების პროცესში განსაკუთრებული მნიშვნელობა ენიჭება იმას, თუ რომელ ორგანოს ექნება დირექტორთა საბჭოს დაკომპლექტების უფლებამოსილება. ზოგადი ლოგიკიდან გამომდინარე, ორგანო უნდა დააკომპლექტოს იმ სუბიექტმა, რომელიც პასუხისმგებელია მის ზედამხედველობაზე, სწორედ ამიტომ „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 204-ე მუხლის თანახმად: 

„1. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ პირს არაუმეტეს 3 წლის ვადით თანამდებობაზე ნიშნავს და თანამდებობიდან ათავისუფლებს სამეთვალყურეო საბჭო, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში მას თანამდებობაზე ნიშნავს სააქციო საზოგადოების საერთო კრება, ხელახლა დანიშვნის უფლებით, თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული“. 

წესდება შეიძლება ასევე ითვალისწინებდეს ხელმძღვანელობითი უფლებამოსილების სააქციო საზოგადოების აღმასრულებელი ხელმძღვანელი პირისთვის გადაცემას. სააქციო საზოგადოებას შეიძლება ჰყავდეს რამდენიმე აღმასრულებელი ხელმძღვანელი პირი. თუ ჭიანურდება სააქციო საზოგადოების იმ ხელმძღვანელი პირის დანიშვნა, რომლის გარეშეც სააქციო საზოგადოება თავის საქმიანობას ვერ ახორციელებს, ხელმძღვანელი პირი აქციონერის ან კრედიტორის განცხადების საფუძველზე შეიძლება დანიშნოს სასამართლომ. სასამართლოს მიერ დანიშნულ სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ პირს უფლება აქვს, თავისი საქმიანობისთვის სააქციო საზოგადოებას მოსთხოვოს გასამრჯელო და გონივრულ ფარგლებში ფულადი დანახარჯების ანაზღაურება. სასამართლოს მიერ დანიშნული ხელმძღვანელი პირისა და სააქციო საზოგადოების შეუთანხმებლობის შემთხვევაში სასამართლომ თავად უნდა განსაზღვროს აღნიშნული გასამრჯელოს და ასანაზღაურებელი ფინანსური დანახარჯების ოდენობები. სასამართლოს მიერ დანიშნულ სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ პირს უფლებამოსილება უწყდება იმ მომენტიდან, როდესაც ახალ ხელმძღვანელ პირს დანიშნავს სამეთვალყურეო საბჭო, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში _ საერთო კრება. სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი პირი ვალდებულია შესაბამისი ფაქტის შეტყობისთანავე აცნობოს საერთო კრებას ან სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში _ საერთო კრებას ან სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ ორგანოს ისეთი დადებული ან დასადები გარიგების შესახებ, რომლის მიმართაც ის დაინტერესებული პირია, აგრეთვე მიუთითოს თავისი დაინტერესების ხასიათი. 

სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურო საბჭო 

სააქციო საზოგადოების ეფექტიანი კორპორაციული მართვა მიიღწევა მმართველ ორგანოებს შორის კომპეტენციათა დანაწილების და ამ დანაწილების შედეგად მათ შორის ურთიერთდამოკიდებულებისა და ბალანსის მიღწევის გზით. ასეთი ბალანსი იქმნება იმპერატიული ნორმების ხარჯზე, რომლებიც გამორიცხავენ ორგანოებს შორის კომპეტენციათა აღრევას. სწორედ სამეთვალყურეო საბჭოს კომპეტენციათა ნორმატიული კატალოგის შექმნას ემსახურება „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 209-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც: 

„1. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭო ახორციელებს სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს საქმიანობის კონტროლს და დადგენილ ფარგლებში თანამშრომლობს მასთან სააქციო საზოგადოებისთვის მნიშვნელოვანი საკითხების მომზადებისა და გადაწყვეტის პროცესში“. 

სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭო უნდა შედგებოდეს სულ მცირე 3 წევრისგან. წესდებით შეიძლება განისაზღვროს მის წევრთა მაქსიმალური რაოდენობა. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს წევრი შეიძლება იყოს როგორც ფიზიკური პირი, ისე იურიდიული პირი. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს წევრს ირჩევს საერთო კრება კენჭისყრაში მონაწილეთა ხმების უმრავლესობით ან სამეთვალყურეო საბჭოში წევრის დელეგირებით, თუ კანონით ან წესდებით სხვა რამ არ არის დადგენილი. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს ყოველი წევრი აირჩევა არაუმეტეს 3 წლის ვადით. სამეთვალყურეო საბჭოს წევრის უფლებამოსილების ვადა მისი ამოწურვის შემდეგ ავტომატურად გრძელდება საერთო კრების ჩატარებამდე და ამ კრებაზე ახალი წევრების არჩევამდე. სამეთვალყურეო საბჭოს წევრი შეიძლება ახალი ვადით აირჩეს. სამეთვალყურეო საბჭოს ყოველ წევრს ნებისმიერ დროს შეუძლია გავიდეს სამეთვალყურეო საბჭოს წევრობიდან, ისე, რომ ზიანი არ მიადგეს სააქციო საზოგადოებას, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც მას აქვს საპატიო მიზეზი. თუ სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს წევრის სამეთვალყურეო საბჭოს წევრობიდან გასვლიდან 6 თვის განმავლობაში არ აირჩევა ახალი წევრი, სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელი ორგანოს განცხადების საფუძველზე სასამართლოს შეუძლია დანიშნოს სამეთვალყურეო საბჭოს ახალი წევრი. ეს წესი გამოიყენება იმ შემთხვევაშიც, როდესაც სამეთვალყურეო საბჭოს წევრთა რაოდენობა წესდებით განსაზღვრულ რაოდენობაზე ნაკლებია. სასამართლოს მიერ დანიშნულ სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს წევრს უფლებამოსილება უწყდება სამეთვალყურეო საბჭოს ახალი წევრის კანონით დადგენილი წესით არჩევისთანავე. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს წევრი იმავდროულად არ შეიძლება იყოს სააქციო საზოგადოების  

ხელმძღვანელი ორგანოს წევრი. სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარესა და მის მოადგილეს ირჩევს სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭო თავის წევრთაგან, კენჭისყრაში მონაწილეთა ხმების უმრავლესობით. თუკი კანდიდატები თანაბარი რაოდენობის ხმებს მიიღებენ, სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარედ დაინიშნება მათ შორის უხუცესი კანდიდატი, თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს სხდომა უნდა ჩატარდეს წელიწადში ერთხელ მაინც. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე ვალდებულია უზრუნველყოს სამეთვალყურეო საბჭოს სხდომის ჩატარება. სამეთვალყურეო საბჭოს წევრს ან ხელმძღვანელ ორგანოს უფლება აქვს, სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარეს მოსთხოვოს სამეთვალყურეო საბჭოს სხდომის დაუყოვნებლივ მოწვევა. ამ მოთხოვნაში უნდა მიეთითოს რიგგარეშე სხდომის ჩატარების მიზეზები და მიზნები. სამეთვალყურეო საბჭოს თავმჯდომარე ვალდებულია მოთხოვნიდან 10 დღის განმავლობაში უზრუნველყოს სამეთვალყურეო საბჭოს სხდომის ჩატარება. სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭო გადაწყვეტილებაუნარიანია, თუ მის სხდომას ესწრება სამეთვალყურეო საბჭოს წევრთა სულ მცირე ნახევარი. წესდება შეიძლება სამეთვალყურეო საბჭოს გადაწყვეტილებაუნარიანობის საკითხს სხვაგვარად აწესრიგებდეს. 

პასუხისმგებლობის ინიცირება 

სააქციო საზოგადოების კორპორაციული მართვა, შესაბამისად, მასში მონაწილე თითოეული სუბიექტი უნდა ემსახურებოდეს ამ საზოგადოების საუკეთესო ინტერესებს. ამასთან, კორპორაციული მართვის ღონისძიებების მრავალფეროვანი ხასიათიდან და მასში ჩართული პირების რიცხოვნებიდან გამომდინარე, მართვის პროცესში საზოგადოებისათვის ზიანის მიყენება არცთუ იშვიათი მოვლენაა. ასეთი ზიანის პრევენციისა და მისი დადგომის შემთხვევაში რეპრესიული მექანიზმის არსებობისთვის „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონის 221-ე მუხლით განსაზღვრულია ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნაზე უფლებამოსილი სუბიექტები და პასუხისმგებლობის ინიციირების პროცედურები, რომლის თანახმადაც: 

„1. საერთო კრებას, სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭოს და სააქციო საზოგადოების ხელმძღვანელ ორგანოს საკუთარი კომპეტენციის ფარგლებში უფლება აქვთ, მოითხოვონ ამ ორგანოთა წევრების მიერ სააქციო საზოგადოებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. 

2. საერთო კრების გადაწყვეტილებით შეიძლება სამეთვალყურეო საბჭოს ან ხელმძღვანელ ორგანოს დაევალოს, რომ მან თანამდებობის პირებს მოსთხოვოს მათ მიერ საკუთარი მოვალეობების შეუსრულებლობით სააქციო საზოგადოებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურება. 

3. ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნის შესახებ საერთო კრების გადაწყვეტილება უნდა შესრულდეს მისი მიღებიდან 6 თვის ვადაში. საერთო კრებას უფლება აქვს, აღნიშნული მოთხოვნის შესრულების მიზნით დანიშნოს სპეციალური წარმომადგენელი“. 

აქციონერთა სარჩელი 

სააქციო საზოგადოების უნარი, კაპიტალის ბაზრის მეშვეობით მოიზიდოს კაპიტალი, იწვევს აქციონერთა მკვეთრად დანაწევრებულ სტრუქტურას. თავის მხრივ, შეთანხმების მხარეთა სიმრავლე პირდაპირპროპორციულად, ნეგატიური სახით აისახება ტრანსაქციული ხარჯების ზრდაზე. აქედან გამომდინარე, სააქციო საზოგადოების ეფექტიანი კორპორაციული მართვისათვის აუცილებელი ხდება ხელმძღვანელობითი და წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებების ერთი ან რამდენიმე პირის ხელში მოქცევა. ამ მიზეზით ინვესტორები არ არიან ჩართული სააქციო საზოგადოების ყოველდღიურ ოპერაციებში და ასეთი უფლებამოსილება გადანდობილი აქვთ სპეციალურად მოწვეულ პროფესიონალებს, დირექტორების სახით. შესაბამისად, საზოგადოების აქციონერს არ აქვს პირდაპირი შესაძლებლობა, საკუთარი ინვესტიციის დასაცავად გამოვიდეს ურთიერთობებში მესამე პირებთან, მათ შორის სასამართლოში. ასეთ პირობებში იქმნება საფრთხე, რომ ხელმძღვანელი პირის მიერ საზოგადოებისთვის ზიანის მიყენების ან სხვაგვარად დაინტერესების შემთხვევაში, საზოგადოება დარჩება სარჩელის აღძვრის შესაძლებლობის გარეშე. შესაბამისად, აუცილებელი ხდება იმგვარი ბალანსის შექმნა, სადაც აქციონერებს საგამონაკლისო შემთხვევაში სასამართლოს მეშვეობით მიეცემათ შესაძლებლობა, აღძრან სარჩელი საზოგადოების სასარგებლოდ იმ პირის წინააღმდეგ, რომელიც ზიანს აყენებს საზოგადოებას. სწორედ ამგვარი სარჩელის აღძვრისთვის ქმნის ნორმატიულ საფუძველს კანონის 222-ე მუხლი, რომლის თანახმადაც: 

„1. ერთ ან რამდენიმე აქციონერს უფლება აქვს, შეიტანოს სარჩელი საკუთარი სახელით და სააქციო საზოგადოების სასარგებლოდ სააქციო საზოგადოების კუთვნილი მოთხოვნის განსახორციელებლად, მათ შორის, სააქციო საზოგადოების თანამდებობის პირთა წინააღმდეგ, მათ მიერ საკუთარი მოვალეობების შეუსრულებლობით სააქციო საზოგადოებისთვის მიყენებული ზიანის ანაზღაურების ან მიყენებული ზიანის ანაზღაურების სანაცვლოდ მიღებული სარგებლის სააქციო საზოგადოებისთვის გადაცემის ან ამგვარი სარგებლის მიღების უფლების დათმობის მოთხოვნით“. 

ამგვარ სარჩელებს დერივაციული სარჩელი ეწოდება, რომელიც აღიძვრება სხვათა მოქმედებებზე საპასუხოდ, იმ პირის მიერ, რომელიც, ზოგადად, არ არის უფლებამოსილი, გამოვიდეს სასამართლოში საზოგადოების სახელით. შესაბამისად, ასეთი საგამონაკლისო უფლებით ხშირი და გაუმართლებელი სარგებლობით ირღვევა კორპორაციული მართვის სუბიექტებს შორის ეფექტიანი კორპორაციული მართვისთვის შექმნილი ბალანსი. შესაბამისად, დერივაციული სარჩელით სარგებლობისთვის კანონი ადგენს მნიშვნელოვან პროცედურულ ბარიერებს, კერძოდ: 

აქციონერი სათანადო მოსარჩელედ მიიჩნევა, თუ იგი აკმაყოფილებს შემდეგ პირობებს: 

ა) მის მიერ სარჩელის აღძვრის მოთხოვნით სააქციო საზოგადოებისთვის წერილობით მიმართვიდან გასულია 90 დღე, გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც სააქციო საზოგადოება ამ ვადის გასვლამდე უარს იტყვის სარჩელის აღძვრაზე ან აღნიშნული ვადის დაცვამ შეიძლება სააქციო საზოგადოებას გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს; 

ბ) სასამართლო დაადგენს, რომ აქციონერის მოთხოვნის დაკმაყოფილება არ ეწინააღმდეგება სააქციო საზოგადოების უპირატეს ინტერესს. 

სააქციო საზოგადოებას უფლება აქვს, სარჩელის შემტან აქციონერთან შეთანხმებით ნებისმიერ დროს ჩაენაცვლოს მას. 

მნიშვნელოვანი გარიგება 

სააქციო საზოგადოების ღიაობიდან გამომდინარე, დივერსიფიცირებულ აქციონერთა სტრუქტურის გამო, ეფექტიანი კორპორაციული მართვისათვის აუცილებელი ხდება ხელმძღვანელობითი და წარმომადგენლობითი უფლებამოსილებების სპეციალური ორგანოს ‒ დირექტორების ხელში მოქცევა. შესაბამისად, საზოგადოების აქციონერს, რომელსაც ამ საზოგადოების კაპიტალში წილი ეკუთვნის, არ აქვს პირდაპირი შესაძლებლობა, დადოს ან უარი თქვას კონკრეტული გარიგების დადებაზე. ასეთ დროს აქციონერის ინტერესის დაცვისათვის მნიშვნელობას იძენს იმ გადაწყვეტილებებში უშუალო მონაწილეობის აუცილებლობა, რომელმაც შესაძლებელია, გამოუსწორებელი ზიანი მიაყენოს მის ინვესტიციას. სწორედ ამიტომ „მეწარმეთა შესახებ~ საქართველოს კანონის 223-ე მუხლით დადგენილია მნიშვნელოვანი გარიგების ცნება: 

„1. თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, მნიშვნელოვან გარიგებად მიიჩნევა გარიგება ან ერთი მიზნისთვის განკუთვნილი რამდენიმე ურთიერთდაკავშირებული გარიგება, რომელიც/რომლებიც პირდაპირ ან ირიბად არის დაკავშირებული სააქციო საზოგადოების ქონების (სააქციო საზოგადოების აქტივების საბალანსო ღირებულების) 25 პროცენტის ან მეტის შეძენასთან, გასხვისებასთან ან უფლებრივად დატვირთვასთან“. 

სააქციო საზოგადოების აქტივების საბალანსო ღირებულება დგინდება ბოლო ფინანსური ანგარიშგების მონაცემების საფუძველზე. გამონაკლისია ის გარიგებები, რომლებიც დაკავშირებულია სააქციო საზოგადოების ჩვეულებრივ საქმიანობასთან, სააქციო საზოგადოების ჩვეულებრივი აქციების ხელმოწერის (რეალიზაციის) მეშვეობით განთავსებასთან, აგრეთვე სააქციო საზოგადოების მიერ ჩვეულებრივ აქციებში კონვერტირებადი ფასიანი ქაღალდების განთავსებასთან. თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, ხელმძღვანელი ორგანო ვალდებულია მნიშვნელოვანი გარიგების დადებამდე მიიღოს სამეთვალყურეო საბჭოს ან საერთო კრების, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში _ არააღმასრულებელი ხელმძღვანელი პირის ან საერთო კრების თანხმობა, იმის მიხედვით, თუ როგორ ანაწილებს ასეთი გარიგების დადების თანხმობისთვის ორგანოთა შორის კომპეტენციას კანონი ან წესდება. თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული, იმ მნიშვნელოვანი გარიგების დადებაზე თანხმობის გაცემის შესახებ გადაწყვეტილებას, რომლის ღირებულება შეადგენს სააქციო საზოგადოების აქტივების საბალანსო ღირებულების 25-დან 50 პროცენტამდე, იღებს სააქციო საზოგადოების სამეთვალყურეო საბჭო ან საერთო კრება, ხოლო მართვის მონისტური სისტემის შემთხვევაში _ არააღმასრულებელი ხელმძღვანელი პირი ან საერთო კრება. იმ მნიშვნელოვანი გარიგების დადებაზე თანხმობის გაცემის შესახებ გადაწყვეტილებას, რომლის ღირებულება შეადგენს სააქციო საზოგადოების აქტივების საბალანსო ღირებულების 50 პროცენტზე მეტს, იღებს საერთო კრება კენჭისყრაში მონაწილეთა ხმების უმრავლესობით, თუ წესდებით სხვა რამ არ არის გათვალისწინებული. მნიშვნელოვანი გარიგების დადებაზე თანხმობის გაცემის შესახებ გადაწყვეტილება უნდა შეიცავდეს მონაცემებს იმ პირის თაობაზე, რომელიც ამ გარიგების მხარეა, აგრეთვე ინფორმაციას აღნიშნული გარიგების ღირებულების, საგნისა და სხვა არსებითი პირობების შესახებ. თუ მნიშვნელოვანი გარიგება შეიცავს ინტერესთა კონფლიქტის შემცველი გარიგების ნიშნებს, მის მიმართ გამოიყენება ამ კანონით ინტერესთა კონფლიქტის შემცველი გარიგებისთვის დადგენილი ნორმები. 

მნიშვნელოვანი გარიგება, რომლის მიმართ დარღვეულია ამ კანონით დადგენილი ნორმები ქონების ღირებულების განსაზღვრის ან თანხმობის გაცემის წესის შესახებ, საცილოა იმ შემთხვევაში, თუ გარიგების მეორე მხარემ იცოდა, რომ ეს გარიგება მნიშვნელოვანი გარიგების დადებისთვის დადგენილი წესების დარღვევით დაიდო.

მინორიტარი აქციონერის აქციის სავალდებულო მიყიდვა 

აქციების სავალდებულო გამოსყიდვის შესაძლებლობის არარსებობის შემთხვევაში თითქმის წარმოუდგენელი ხდება სატენდერო პროცესის წარმატებით დასრულება. ნებისმიერი მსხვილი ინვესტიცია, საზოგადოებაში წვრილი აქციონერების დარჩენის შემთხვევაში ავტომატურად ხდება პოტენციური რისკის მატარებელი. კერძოდ, მინორიტარ აქციონერს რჩება გამუდმებული ობსტრუქციის შესაძლებლობა, რაც, თუნდაც, რისკის დონეზე ავტომატურად იწვევს საზოგადოების აქციათა ღირებულების შემცირებას. შესაბამისად, მაჟორიტარ აქციონერს რჩება ერთადერთი შესაძლებლობა ‒ გადაიხადოს საბაზრო ფასზე გაცილებით დიდი თანხა მინორიტარ აქციონერთა აქციების გამოსასყიდად. ასეთი სამომავლო პერსპექტივის გამო წვრილ აქციონერთა უმრავლესობა სატენდერო პროცესის დაწყებისთანავე თავს იკავებს აქციათა გაყიდვისაგან, რათა შემდგომში ინვესტორზე არაკეთილსინდისიერი ზეგავლენის მოხდენის გზით მიიღოს ზემოაღნიშნული სარგებელი. შედეგად, ფაქტობრივად, წარმოუდგენელი ხდება საზოგადოების ეფექტიანი დაპატრონება, როგორც ფინანსური, ისე მისი დინამიკის თვალსაზრისით. 

აქციათა სავალდებულო გამოსყიდვის საკითხი ვერ იქნება განხილული, საქართველოს საკონსტიტუციო სასამართლოს 2007 წლის 18 მაისის გადაწყვეტილებაზე სათანადო ყურადღების გამახვილების გარეშე. ამ გადაწყვეტილებაში სასამართლომ არაკონსტიტუციურად ცნო არა აქციათა სავალდებულო მიყიდვის ინსტიტუტი, არამედ მაშინ არსებული ნორმა, რომელიც არ იძლეოდა გამოსყიდვის აუცილებელი წინაპირობების დადგენისა და სამართლიანი ფასის განსაზღვრის სამართლიან პირობებს. სწორედ აღნიშნული გადაწყვეტილებიდანაა ნაკარნახევი მოქმედ კანონმდებლობაში, კერძოდ „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს კანონსა და საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსში აქციათა სავალდებულო მიყიდვასთან დაკავშირებით არსებული ნორმები. ევროკავშირის დირექტივის მიხედვით, წევრმა სახელმწიფოებმა უნდა უზრუნველყონ შემთავაზებლის უფლება, დანარჩენმა აქციონერებმა მას მიჰყიდონ კუთვნილი აქციები სამართლიან ფასად. შესაბამისად, წევრი სახელმწიფოები სავალდებულო სატენდერო შეთავაზების პროცესის მსგავსად, ამ შემთხვევაშიც უფლებამოსილნი არიან, საკუთარი სამართლებრივ-ეკონომიკური კულტურის გათვალისწინებით, თავად განსაზღვრონ აქციათა სავალდებულო მიყიდვის პროცედურები. 

სწორედ ზემოაღნიშნულ ინტერესებს შორის გონივრული ბალანსის მისაღწევად და საკონსტიტუციო სასამართლოს გადაწყვეტილებასთან წინააღმდეგობის პრევენციისთვის „მეწარმეთა შესახებ“ საქართველოს ახალი კანონი მკაფიოდ განსაზღვრავს როგორც აქციათა სავალდებულო მიყიდვის პროცედურულ ნაწილს, ისე სამართლიანი ფასის განსაზღვრის საკითხს. თუ აქციონერს აქციების შეძენის შედეგად საკუთრებაში აქვს სააქციო საზოგადოების ხმების არანაკლებ 95 პროცენტისა, ამ აქციონერს (ამ მუხლის მიზნებისთვის – მყიდველი) უფლება აქვს, სამართლიან ფასად გამოისყიდოს სხვა აქციონერთა აქციები. აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შესახებ გადაწყვეტილებას იღებს სასამართლო საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით. აქციათა გამოსყიდვის სამართლიან ფასსა და გამოსყიდვის სააღრიცხვო თარიღს განსაზღვრავს სასამართლო საქართველოს სამოქალაქო საპროცესო კოდექსით დადგენილი წესით აქციათა სავალდებულო მიყიდვის შესახებ გადაწყვეტილებით. მყიდველი სასამართლოსთვის მიმართვამდე არაუგვიანეს 1 თვისა აქვეყნებს თავის განცხადებას აქციათა სავალდებულო მიყიდვის თაობაზე. ეს განცხადება უნდა შეიცავდეს ინფორმაციას აქციათა გამოსყიდვის მიზეზების/ პირობების და პროცედურების შესახებ. 

გიორგი ბოჭორიშვილი 

ნათია ქუტიძე 

დასასრული იქნება