ზაზა კანდელაკი – დაიბადა 1964 წლის 1 დეკემბერს, თბილისში.
განათლება
1970-1981 – თბილისის №2 ექსპერიმენტული სკოლა;
1982-1988 – თბილისის პოლიტექნიკური ინსტიტუტი, სპეციალობა – ელექტროინჟინერი;
1995-1996 – მეცნიერების და ხელოვნების აკადემიის ტექნიკური სკოლა, საფრანგეთი.
სამუშაო გამოცდილება
1990 – რუსთავის მეტალურგიული ქარხანა;
1990-1991 – მადნეულის გადამამუშავებელი კომბინატი;
1991-1993 – თბილისის ტექნიკური უნივერსიტეტის სტუდენტური პროფკავშირი;
1994-1997 – ფრანგული მანქანათმშენებლობის კომპანია Alstom, ტექნიკურ-კომერციული მენეჯერი;
1998-1999 – ფრანგული ზეთების კომპანია Elf Aquitaine, Renault/ELF მარკეტინგის კოორდინატორი;
1999-2006 – ფრანგული ზეთების კომპანია Total‑ის წარმომადგენლობა რუსეთში, არაკომერციული ორგანიზაციის დირექტორი;
2007-2015 – კომპანია Total Vostok, კომერციული დირექტორი;
2015-დან კომპანია Total-ის ყაზახეთის ფილიალის გენერალური დირექტორი.
უცხო ენები
რუსული, ფრანგული, ინგლისური.
ჰყავს მეუღლე და ქალიშვილი.
– ბატონო ზაზა, სანამ დღევანდელ პოზიციამდე მიხვიდოდით, განვლილი გზის შესახებ გვიამბეთ.
– დავიბადე თბილისში, 1964 წელს. 1988 წელს დავამთავრე პოლიტექნიკური ინსტიტუტი. ბოლო გამოშვება ვიყავით, ნაწილობრივ განაწილებაში ვინც მოხვდა. შავი მეტალურგიის სამინისტრომ რამდენიმე ბიჭი შეგვარჩია. გარკვეული პერიოდი რუსთავის მეტალურგიულ ქარხანაში ვიმუშავე.
– რა სპეციალობა გქონდათ?
– ჩემს სპეციალობას ერქვა – ელექტროამძრავი და სამრეწველო მექანიზმების ავტომატიზაცია.
რუსთავის მეტალურგიულის შემდეგ მცირე ხნით კაზრეთში, სპილენძის სამთო წარმოებაში გადავედი. იმ პერიოდში უკვე საბჭოთა კავშირიც დაიშალა და ეს სამსახურიც მოიშალა. ამიტომ, საზოგადოებრივ საქმიანობაზე გადავერთე. კერძოდ, ტექნიკური უნივერსიტეტის სტუდენტური კავშირის აღმასრულებელი კომიტეტის თავმჯდომარე ვიყავი. უკვე იმ დროს, 1993 წელს, ბევრი ქართველი წავიდა ემიგრაციაში საფრანგეთში. წავედი მეც და 2-3 წლის მერე ჩემი სპეციალობით დავიწყე მუშაობა.
– რატომ საფრანგეთში? რამე კავშირი გქონდათ თუ უბრალოდ წახვედით?
– ფრანგი მეუღლე მყავს. სანამ საქართველოდან წავიდოდი, მანამდე უკვე ვიცნობდით ერთმანეთს.
1999 წლამდე საფრანგეთში, სხვადასხვა ელექტროკომპანიებში ძირითადად ჩემი სპეციალობით ვმუშაობდი. მათ შორის კომპანია „ალსტომში“, რომელიც მსოფლიოში პირველი ჩქაროსნული მატარებლის მწარმოებელია.
– თქვენ საბჭოთადროინდელი განათლება გქონდათ მიღებული. აქაური კვალიფიკაციით საფრანგეთში მუშაობა არ გაჭირდა?
– ვინც სამუშაოს იძლევა, მან უნდა აღიაროს, რომ თქვენ გაქვთ გარკვეული განათლება, რომელიც გარკვეულ სტანდარტს შეესაბამება. მხოლოდ ამის შემდეგ მოგეცემათ მუშაობის დაწყების შანსი. ვერ ვიტყვი, რომ აქ მიღებული განათლება არაფრით ჩამოუვარდებოდა მაშინდელ ფრანგულ სტანდარტებს, მაგრამ, აქაური ტექნიკური განათლება იმ დროს მაინც საკმაოდ ძლიერი იყო.
1996 წელს, საფრანგეთში დიპლომის ლეგალიზაცია მოვახდინე. მეცნიერების და ხელოვნების აკადემიის ტექნიკურ სკოლაში რამდენიმე დამატებითი კურსი გავიარე. ჩათვალეს, რომ საკმარისი კვალიფიკაცია მქონდა.
1990-იანი წლების ბოლოს, საფრანგეთში ყოფილი საბჭოთა რესპუბლიკებისადმი ინტერესი გაიზარდა და რადგან მეც მაგ რეგიონიდან ვიყავი, მინდოდა საქმეში ჩავრთულიყავი. რამდენიმე კონკურსში მივიღე მონაწილეობა. იყო კომპანია Elf Aquitaine, რომელსაც სხვათა შორის, საქართველოშიც ჰქონდა აქტივობა და სურდა თბილისის აეროპორტის საწვავის მომარაგებაში ჩართულიყო. კომპანიის ეს გეგმა ჩავარდა, მაგრამ მოსკოვში გამოჩნდა ადგილი, რომელიც ეხებოდა საცხები მასალების დისტრიბუციას რუსეთის და პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკების ტერიტორიაზე. კომპანიას მანამდე არავინ ჰყავდა მოსკოვში და უნდოდათ წარმომადგენელი გაეგზავნათ. მოსკოვში „ელფის“ სხვა განყოფილებები იყო, რომელიც ძირითადად ნავთობზე იყო ორიენტირებული, მაგრამ, დისტრიბუცია და მსგავსი საქმიანობა არ ჰქონდათ. თან ის პერიოდი იყო, როდესაც აზიური კრიზისი განვითარდა, რუსული რუბლი მკვეთრად გაუფასურდა და რუსეთში დეფოლტიც მოხდა. კლიენტების მხრიდან კომპანიას გადახდებში კრიზისი შეექმნა და „ელფ- ში“ ჩათვალეს, რომ საჭირო იყო ვინმე, ვინც ამ სიტუაციას დაარეგულირებდა.
– პოსტ-საბჭოთა ქვეყნებიდან უნდა ყოფილიყო ვინმე?
– პრინციპულად ეძებდნენ ვინმე რუსულენოვანს. უკეთესი იქნებოდა, თუკი კანდიდატი ასე თუ ისე რუსეთსაც იცნობდა. მახსოვს, 52 კანდიდატიდან შემარჩიეს.
– დიდი კონკურსი გაგივლიათ. არ გაგიჭირდათ?
– საერთოდ, განვითარებულ ქვეყნებში უმუშევრობის საკმაოდ დიდი პროცენტია. მით უმეტეს, ძალიან რთულია საინტერესო ადგილებზე მოხვედრა. დიდი კონკურსი იყო, გავიმარჯვე. 1999 წლის მაისის დასაწყისიდან დავიწყე მუშაობა. კომპანიას რუსეთში 2 დისტრიბუტორი ფირმა ჰყავდა. ერთი ჩემს ჩასვლამდე დაიხურა, ტომსკიდან იყვნენ და გაკოტრდნენ. მე ვიყავი დისტრიბუციის კოორდინატორი და ნელ-ნელა დავიწყე დისტრიბუციის ქსელის აშენება. 1999 წელს უკვე ჩამოვაყალიბეთ არაკომერციული წარმომადგენლობა, რომლის თავმჯდომარეც გავხდი.
2000 წლის ბოლოს, კომპანია „ელფი“ მეორე ფრანგულმა კონცერნმა „ტოტალმა“ იყიდა. თავიდან ერქვა TotalFinaElf. მაშინ ასეთი ტენდენცია იყო, სანავთობო კომპანიები მსხვილდებოდნენ. იმ პერიოდში ასევე „ექსონმა“ იყიდა „მობილი“.
2007 წელს უკვე გაიხსნა შპს Total Vostok, რომლის კომერციული დირექტორიც გავხდი. სულ თავიდან, როცა რუსეთში ჩავედი, ერთი ვიყავი და როცა 2015 წელს, „ტოტალ ვოსტოკიდან“ წამოვედი, ფირმაში 100 ადამიანი მუშაობდა. როცა ჩავედი, მაშინ „ტოტალი“ რუსეთში დაახლოებით 800 ტონა პროდუქტს ჰყიდდა, ხოლო როცა წამოვედი, წლიური გაყიდვა 35 000 ტონა იყო.
– რეალიზაციის გაზრდისთვის ახალ ფილიალებს ხსნიდით?
– ორმხრივ მიდიოდა დისტრიბუციის ქსელის განვითარება. გვქონდა პირდაპირი გაყიდვები პარტნიორებთან – „პეჟოსთან“, „რენოსთან“, „ნისანთან“, „მაზდასთან“... ეს რაც შეეხება საავტომობილო ზეთების ბიზნესს, მაგრამ, ასევე არის დიდი სექტორი – ინდუსტრიული ზეთების და სპეციალური სითხეების კომერციალიზაცია, რომელიც განკუთვნილია დიდი ქარხნებისთვის, სოფლის მეურნეობისთვის და ა.შ.
„ტოტალ ვოსტოკი“ დისტრიბუციის მეშვეობით თავიდან პრაქტიკულად ყველა პოსტ-საბჭოთა ქვეყანას მოიცავდა, ბალტიისპირეთის ქვეყნების გარდა. 2000- ანი წლების ბოლოს დღის წესრიგში დადგა საკითხი, რომ გარკვეული სექტორები გამოყოფილიყო „ტოტალ ვოსტოკიდან“. მაგალითად, კომპანიის პოლიტიკური გადაწყვეტილებით საქართველო და სომხეთი საბერძნეთის ფილიალს მიაბარეს.
2013 წელს შტაბმა მიიღო გადაწყვეტილება, რომ უნდა ჩამოყალიბებულიყო სრულფასოვანი ფილიალი შუა აზიაში. ეს ფილიალი მე ჩამოვაყალიბე, გავხსენი და დღესაც იქ ვარ. ჩვენი საქმიანობის არეალია ყაზახეთი, ყირგიზეთი და უზბეკეთი. თურქმენეთს და ტაჯიკეთს სხვა ფილიალი მართავს. დღესდღეობით 22 თანამშრომელი ვართ. დიდი საწყობი გვაქვს. ალმათი (ყოფილი ალმა-ათა) ასრულებს ამ სამი ქვეყნის ჰაბის ფუნქციებს.
– უფრო მცირე ზომის ოფისია, ვიდრე მოსკოვში გქონდათ.
– მოსკოვში, რუსული ფილიალი „ტოტალ ვოსტოკი“ უფრო ძველია. იქ თუ 2007 წელს გავხსენით, ყაზახეთში 2014 წელს ავამოქმედეთ. გარდა ამისა, რუსეთში ბაზარი დიდია. მთლიანობაში, საავტომობილო ზეთების და საცხები მასალების ბაზარი დაახლოებით 1,4 მილიონ ტონამდეა. ალმათის ფილიალში – სამივე ქვეყნის ბაზარი ერთობლივად არის დაახლოებით 225 ათასი ტონა. „ტოტალ ვოსტოკი“ დაახლოებით 50 ათას ტონას ყიდის, ყაზახეთის ფილიალით კი დაახლოებით 6 ათას ტონას ვყიდით.
– ძირითადი გაყიდვები ინდუსტრიულ ზეთებზე მოდის თუ საავტომობილოზე?
– საკმაოდ დიდი წილი უჭირავს საავტომობილოს. რომ შევადაროთ, საავტომობილო ზეთები, ინდუსტრიული ზეთები და სპეციფიკური, სამთო ქიმია (სპეციფიკური სითხეები ჭაბურღილების ბურღვისთვის), მოცულობაში დაახლოებით თანაბარია სამივე. დაბალანსებულია არა იმიტომ, რომ ჩვენ ასე დავგეგმეთ, არამედ ასეთია ბაზრის მოთხოვნა.
– რა სირთულეები შეგხვდათ თავიდან ჯერ საფრანგეთში, შედეგ რუსეთში და ბოლოს ყაზახეთში?
– საფრანგეთში პრინციპული სირთულე რაც შემხვდა, გახლდათ თვითდამტკიცების და დამკვიდრების პროცესი...
– ენის ბარიერი არ გქონდათ?
– მალე გადავლახე. როცა წასვლა გადავწყვიტე, ენას ინტენსიურად ვსწავლობდი და სწრაფად ავითვისე. აპრილში ჩავედი და ივლისში უკვე ვლაპარაკობდი.
ენის ბარიერი ნამდვილად არის და სწრაფად უნდა გადალახო. ეს არის პირველი ნაბიჯი, რომ საზოგადოებაში, მათ შორის პროფესიულში, ინტეგრაცია შეძლო. პირადად ჩემთვის ყველაზე დიდი სიძნელე იყო კედლის გარღვევა, უნდა დაამტკიცო, რომ შენ არანაკლებ პროფესიონალი ხარ, ვიდრე ვინც შენს გვერდით დგას. პრინციპში ეს ნორმალური პროცესია.
– თუმცა, პოსტ-საბჭოთა სივრციდან, სადაც მაგალითად „ჩაწყობა“ ლამის ცხოვრების წესი იყო, თავის დამკვიდრება აქედან ჩასულისთვის გაცილებით რთული იქნებოდა.
– რა თქმა უნდა, ასეთი სირთულე არსებობს. მაგრამ არის ხალხი, ვინც არასერიოზულად ეპყრობოდა მსგავს მდგომარეობას. მაგალითად, პარიზთან პატარა ქალაქია სენ ჟენევიე დე ბუა, რომელიც არის რუსეთის ემიგრაციის „დედაქალაქი“. დიდი სასაფლაო აქვს, 1927 წელს არის „რუსული სახლის“ მიერ დაფუძნებული და პირველი რუსი ემიგრანტებია მანდ დასაფლავებული. მანდვე იყო პანსიონი, სადაც ემიგრაციაში წასული რუსი თავად-აზნაურები ცხოვრობდნენ და დღესაც არის იქ თავშესაფარი, სადაც ახლადჩასული ემიგრანტები აფარებენ თავს. 1990- ანების დასაწყისში ბევრი ემიგრანტი იყო რუსეთიდან – დოცენტები, პროფესორები, დოქტორები... პრინციპულად არ სწავლობდნენ ფრანგულს. ვერ გეტყვით, რა ფსიქოლოგიურ ტიპს უკავშირდება ასეთი ქმედება, მაგრამ არის ხალხი, რომელიც არ მიდის ინტეგრაციაზე. არადა, თუკი საზღვარგარეთ აპირებ საკუთარი იდენტობის შენარჩუნებას, მაქსიმალურად უნდა ეცადო იმ საზოგადოებას გაუგო, ილაპარაკო მათ ენაზე. ცხოვრების წესს ძალად ვერავინ შეგიცვლით.
– ბარიერების მიუხედავად, ალბათ აქედან საფრანგეთში ჩასული ადამიანებისთვის შესაძლებლობებიც მეტი იყო.
– ასეც არ არის. განვითარებულ ქვეყნებში მუშაობისთვის სახარბიელო ადგილები მცირეა. ემიგრანტმა კი, ის ადგილი რომ მოიპოვოს, რაზეც ადგილობრივსაც აქვს პრეტენზია, გაცილებით მეტი ენერგია უნდა დახარჯოს.
შესაძლებლობების მიხედვით იმ პერიოდში, ალბათ რუსეთი ყველაზე კარგი ადგილი იყო, სადაც შეიძლებოდა ბიზნესის დაწყება. არ ვიტყვი, რომ ყველას გაუმართლა და ყველამ გაიტანა თავი, მაგრამ შესაძლებლობებს რუსეთი მეტს იძლეოდა.
– რაც შეეხება რუსეთში თქვენი საქმიანობის პერიოდში არსებულ სიძნელეებს?
– 1999-დან 2004 წლამდე განსაკუთრებული ბიზნესსიძნელეები არ გვხვდებოდა. მზარდი ბაზარი იყო. სწორი მარკეტინგული პოლიტიკის შემთხვევაში, თუ მთლად სისულელეებს არ ჩაიდენდი და თანაც შეგნებულად, რუსეთის ბაზარი იძლეოდა წარმატების საშუალებას. საკმარისი იყო უბრალოდ, მშვიდად აგეწყო ბიზნეს-მოდელი, რომელიც შეესაბამებოდა იმ ქვეყანას და მუშაობდი.
– რუსეთში ბიზნესის განვითარებისთვის არ არსებობდა პრობლემები პოლიტიკური ნიშნით?
– ჩვენთვის არ ყოფილა. ფრანგული, დიდი კონცერნის წარმომადგენლობა და შემდეგ ფირმა ვიყავით. ვერ ვიტყვი, რომ განსაკუთრებულად ხელს გვიშლიდნენ ან კონკურენტები, ან „კრიშის“ქვეშ უნდა ვყოფილიყავით. რამდენადაც მივხვდი, 2000-იანი წლების დასაწყისში, გარკვეულ ქოლგას წარმოადგენდა, რომ დიდი, ტრანსნაციონალური კომპანიის წარმომადგენლები ვიყავით. როდესაც პატარა ფირმა ხარ, მაშინ იოლია პრობლემების თავს მოხვევა. როგორც ვიცი, იქაური დისტრიბუტორები 1990-იანების ბოლოს ჯერ კიდევ „კრიშის“ ქვეშ მუშაობდნენ. რამდენადაც ვხვდები, ახლა მსგავსი რაღაცები აღარ არსებობს, მაგრამ, ადმინისტრაციული რესურსის წნეხის ქვეშ ჯერ კიდევ არიან.
– რაც შეეხება ყაზახეთის ბაზარს?
– ყაზახეთშიც დაახლოებით მსგავსი სიტუაციაა. პრობლემა ბიზნესის წარმოებისთვის სახელმწიფოს ან სხვა სტრუქტურების მხრიდან დღესდღეობით არ გვიგრძვნია.
– რუსეთის წინააღმდეგ ბოლო პერიოდში დაწესებული ევროპული და ამერიკული სანქციები რამდენად ეხება „ტოტალის“ მუშაობას?
– ეხება. ნებისმიერი ქვეყნის წინააღმდეგ დაწესებული სანქციები მოქმედებს. განსაკუთრებით საგრძნობია ამერიკული სანქციები ტრანსნაციონალური კომპანიებისთვის. კომპანიები კოტირებენ სხვადასხვა ბირჟებზე, მათ შორის ნიუ-იორკში და თუ გინდათ, რომ ამერიკის ბირჟაზე ნორმალურად იმოქმედოთ, მაშინ ამ სანქციებს უნდა დაემორ ჩილოთ.
– შედეგად, საქმიანობის არეალი მცირდება.
– კი, სწორს ამბობთ, არეალი მცირდება. თუმცა, არის გარკვეული სექტორები და კიდევ ქვესექტორები, რომლებზეც სანქციები არ მოქმედებს. მაგალითად, „ტოტალი“ არის რუსეთში სიდიდით მეორე გაზის კომპანია „ნოვატეკის“ აქციონერი. სხვათა შორის, „ნოვატეკის“ მთავარი აქციონერი პიროვნულად სანქცირებულია. მიუხედავად ამისა, ჩვენ ამ კომპანიაში გვაქვს წილი.
რაც შეეხება ყაზახეთს, სანქციებმა და მუდმივმა გამკაცრებამ რუსულ კომპანიებთან რუსულ-ყაზახური თანამშრომლობა ყაზახებისთვის ტოქსიკური გახადა. ამერიკამ დააწესა სანქციები, რასაც მოჰყვა რუბლის გაუფასურება და ლოკომოტივივით მიჰყვა იმ ქვეყნების ვალუტის გაუფასურება, რომლებიც რუსეთთან თანამშრომლობის ალიანსში შედიან. სანქციების გამოცხადებიდან პირველი 2 წლის განმავლობაში ღრმად გაანალიზებული არც იყო, მაგრამ, ახლა უკვე ყველა ამჩნევს – მთავრობიდან დაწყებული უბრალო მოქალაქით დამთავრებული, რა გავლენა აქვს სანქციებს.
– არამარტო ხელისუფლების წარმომადგენლები, რუსეთში მაცხოვრებელი რიგითი ადამიანები დღესაც ჯიუტად ამტკიცებენ, რომ დიდად არც არაფერი უგრძვნიათ სანქციების დაწესებით.
– როგორ შეიძლება არ იგრძნონ – ფული როცა უფასურდება, არ გრძნობენ? მსყიდველობის უნარი მნიშვნელოვნად შემცირდა. გასაგებია, თუ ადამიანმა არ დაკარგა სამსახური და მძიმე კრიზისში არ ჩავარდა, ალბათ მაინცდამაინც ვერ იგრძნობს, მაგრამ საკუთარ ჯიბეზე აუცილებლად აისახება. შეიძლება იხტიბარს არ იტეხენ. რუსეთში ისეთი მძლავრი პროპაგანდისტული მანქანა მუშაობს, საბოლოოდ გამოურეცხა ტვინი მოსახლეობის უდიდეს ნაწილს. ამიტომ, იქაური ხალხი კიდევ ბევრ რამეს აიტანს.
– გარდა ანტირუსული სანქციებისა, თქვენი კომპანიის საქმიანობაზე ალბათ მსოფლიო ბაზარზე ნავთობის ფასების ვარდნაც მოქმედებს.
– პირდაპირ დამოკიდებულებაშია. ნავთობის ფასების აწევა თუ ვარდნა ყოველთვის აისახება ნავთობპროდუქტებზე გარკვეული დროის შემდეგ.
– თუმცა, საწვავის ფასები უფრო მგრძნობიარეა ნავთობის ფასების მერყეობაზე, ვიდრე მაგალითად, ზეთები და საპოხი მასალები.
– საწვავიც არ არის მყისიერად მგრძნობიარე. დაახლოებით ერთი თვის განმავლობაში აისახება საცალო ფასზე. ზეთებს და ცხიმებს რაც შეეხება, დაახლოებით 2-3 თვის შემდეგ აისახება ხოლმე საბოლოო პროდუქტზე. მაგრამ ღირებულება არ იცვლება ნავთობის ფასის ცვლილების პირდაპირპროპორციულად. ნავთობის ფასი არის მხოლოდ ერთ- რთი ინგრედიენტი, რომელიც პრინციპში შეიძლება არც არის მთავარი საბოლოო ფასში. საბოლოო ფასს ქმნის დანამატები, ლოგისტიკური ხარჯები და ა.შ.
ფასის დაცემა ყველაზე მძიმედ ნავთობის მოპოვებაზე მოქმედებს. უხეშად რომ ვთქვათ, ყველა ჭაბურღილს თავისი თვითღირებულება აქვს. მოპოვებულ ტექნიკურ სითხეს თავისი ღირებულება აქვს. მას ნავთობსაც ვერ ვუწოდებთ. ის ჯერ უნდა გაწმინდო, მოაშორო წყალი, მიიყვანო ტარნსპორტირების კონდიციამდე და შემდეგ გადაზიდო პორტამდე, რომ ჩაიტვირთოს და იქიდან წაიღონ.
არის რიგი ჭებისა, რომელიც არარენტაბელურია. სადაც რეალური ეკონომიკის მიხედვით მუშაობენ, დაბალი ფასის პირობებში ასეთი არარენტაბელური ჭებიდან მოპოვება ჩერდება. არის ბევრი ჭა, რომლიდან მოპოვებაც იაფია. დიდი ხნის წინ არის გაბურღული, მარაგი კიდევ არის, ახლოს მდებარეობს პორტთან... ასევე არის ისეთი ჭები, რომლიდან მოპოვებაც ძვირია.
თუმცა, მოპოვების გაიაფებაც ხდება. მაგალითად, ფიქლის გაზის მოპოვება ათიოდე წლის წლის დაახლოებით 40-50 დოლარი ჯდებოდა, ახლა ახალი ტექნოლოგიებია, ოპტიმიზაცია მიდის და მოპოვების ღირებულება თითქმის განახევრდა.
დღეს რომ ბარელი ნავთობის ფასი 50-60 დოლარი იყოს, მოპოვება რენტაბელური იქნება. ახლა, როცა ფასი 70 დოლარზე ძვირია, მით უმეტეს აქვს აზრი მუშაობას. ამიტომაც ბურღავენ ახალ ჭებს.
ნავთობის ფასს „ოპეკი“ ადგენს, მაგრამ ნეიტრალურად რომ შევხედოთ, ეს ხომ კარტელია? საბოლოოდ მომხმარებლისთვისაც და მწარმოებლისთვისაც უკეთესია, რომ მთლიანად თავისუფალი ბაზარი ადგენდეს ფასს. როდესაც კრიზისია, გაიაფდება ნედლეული. იმ მომენტში კი გაიაფება სწორედ ხელს უწყობს, რომ ეკონომიკა ფეხზე წამოაყენოს.
– საქართველოში უშუალოდ შემოსვლას თუ აპირებს „ტოტალი“? როგორც ვიცი, „ტოტალის“ პროდუქციას აქ კომპანია „ვისოლი“ ჰყიდის.
– ჯერჯერობით, საქართველოს ბაზარი ვერ აიტანს ფილიალის ხარჯებს. ჰიპოთეტურად შეიძლება ვიფიქროთ, რომ აქ გაიხსნას ფილიალი, რომელიც ამიერკავკასიის სამივე ქვეყნის ბაზარს მოიცავს. მაგრამ, დღევანდელი პოლიტიკური, ეკონომიკური კავშირების არქონა ამას ხელს არ უწყობს. თავისთავად, ხელს არ უწყობს ბაზრის სიმცირეც. თუმცა, დისტრიბუციას „ტოტალი“ „ვისოლის“ მეშვეობით აკეთებს.
– რუსეთში და ყაზახეთში როგორია კონკურენცია თქვენს სეგმენტზე – პოლიტიკურ დონეზე თუ ხდება ჩარევები?
– ვერ გეტყვით სხვა პროდუქციის ბაზარზე რა ხდება, მაგრამ, ჩვენს სეგმენტზე გარიგებებს ადგილი არა აქვს. შეიძლება ადგილობრივი კომპანიები ცდილობენ ამა თუ იმ ტენდერის სხვადასხვა გზით მოგებას, მაგრამ დიდ, ტრანსნაციონალურ კომპანიებს მძიმე და მართებული პოლიტიკა აქვთ, მსგავს გარიგებებში არ შედიან. მაგალითად, „ტოტალის“ თანამშრომლები წელიწადში რამდენჯერმე გავდივართ სპეციალურ სწავლებას იმისთვის, რომ კი არ ჩავერთოთ მსგავს გარიგებებში, არამედ, როგორ მივხვდეთ, რომ რისკია.
– ყაზახეთის ბაზარზე თუ არის კორუფცია იმ დონეზე, რომ თქვენი კომპანიისთვის საგრძნობი იყოს? როგორც ვიცი, რუსეთშიც და შუააზიაშიც სხვადასხვა დონეზე კორუფციის შემთხვევები არც თუ მცირეა.
– ძნელია ამაზე ლაპარაკი, როდესაც იქ მუშაობ. ჩვენ ასეთ ურთიერთობაში არ ვიღებთ მონაწილეობას. ხშირად, სახელმწიფო კომპანიების მიერ გამოცხადებულ ტენდერებ- ში გამოცხადების ტიპზე უკვე ვხვდებით, რომ სპეციალურად ისეთი პირობებია დასახელებული, რომელიც გათვლილია რომელიღაც კომპანიის გამარჯვებაზე.
– კონკურენტების მხრივ ვისთან გიწევთ კონკურენცია?
– რუსეთის და შუააზიის მოცემულობები განსხვავებულია. რუსეთში არსებობს სახელმწიფო და კერძო კომპანიები, „ლუკოილი“ კერძო კომპანიაა, სახელმწიფოს საკუთრებაა „გაზპრომი“, რომლებსაც უპირატებობა აქვთ, რადგან აქვთ ადმინისტრაციული რესურსი, შეუძლიათ მთავრობის გადაწყვეტილებებზეც კი იმოქმედონ. ბაზარზე მათ გვერდით არსებობს „შელი“, „ექსონ მობილი“ თუ სხვა დანარჩენი კომპანიები. მართალია, ესენი ერთ ბაზარზე მუშაობენ, მაგრამ, რა თქმა უნდა, რაღაც პოლიტიკური და ლობისტური ნიშნულების გამო სხვადასხვა სიტუაციაში არიან.
თუ ანტირუსული ეკონომიკური სანქციები ახდენს გავლენას რუსეთზე, სანაცვლოდ შეიძლება რუსეთმაც დაუშალოს, მაგალითად, „ექსონ მობილს“ მიიღოს მონაწილეობა გარკვეულ ტენდერებში. ზოგჯერ ასეც აკეთებს კიდეც.
ყაზახეთში ცოტა სხვა სიტუაციაა. არსებობს სახელმწიფო კორპორაცია „ყაზმუნაიგაზი“, რომელიც თბილისის გაზგამანაწილებელ ქსელსაც ფლობს და რეგიონებშიც აქვს რაღაც აქტივობა. ეს არის დიდი კონგლომერატი, რომელსაც მთლიანად ყაზახეთის სახელმწიფო აკონტროლებს.
საბჭოთა კავშირის დაშლის შემდეგ ყაზახეთს საკუთარი რესურსების ექსპლუატაცია რომ მოეხდინა, შეიქმნა ეს კორპორაცია. მაგრამ ნავთობის ამოღება, თანამედროვე მეთოდებით ტრანსპორტირება არ შეეძლო და 1990- ან წლებში ბევრი კომპანია მოიზიდა. „შევრონი“, „ტოტალი“ და ა.შ., რომლებიც თან თავის ბიზნესს აწარმოებდნენ, და ამით ერთი მხრივ დაეხმარნენ ყაზახეთს. ყაზახეთმა შექმნა თანამედროვე ინდუსტრია. ყაზახეთისგან განსხვავებით, რუსეთს შეუძლია თავისი თავი გაიტანოს უცხოური პარტნიორების გარეშე, თუკი განსაკუთრებით რთული ან ძვირი პროექტი არ არის.
– საქართველოს ბიზნეს-გარემოს თუ იცნობთ და თუ შეგიძლიათ შუა აზიის ან რუსეთის ბაზრებთან შედარება?
– ვიცი, რომ Doing Businessს-ის ინდექსი კარგია, ადმინისტრაციული თვალსაზრისით, საკუთარი საქმის დაწყება იოლია. მაგრამ ობიექტურად ვხვდები, რომ ბაზრის სიმცირე და კონკურენცია ალბათ საკმაოდ ართულებს აქ ბიზნესს.
რაც შეეხება შედარებას, ვერ გეტყვით, რადგან მხოლოდ დილეტანტის დონეზე ვიცი. თუმცა, პირველი შეხედულებით, საქართველოში ბიზნესის დაწყება უფრო ადვილი უნდა იყოს. შემდეგ ეტაპებზე ვერაფერს გეტყვით.
– საქართველოში კვალიფიციური კადრების და კარგი მენეჯერების დეფიციტზეც ლაპარაკობენ ხოლმე.
– ვგრძნობ, საქართველოში იგივე პრობლემები უნდა იყოს, რაც პოსტ-საბჭოთა რესპუბლიკებშია, რაც ყაზახეთშია. ეს უპირველეს ყოვლისა არის დაბალი კვალიფიკაცია, რომელიც გამოდის განათლების არასასურველი დონიდან. ერთ- რთი მიზეზია, უნივერსიტეტში სტუდენტს რომ „ორიანი“ ეკუთვნის და მაინც „სამიანს“ უწერენ. იმიტომ კი არა, რომ ვინმეს ქრთამი მიუტანა ან რამე? არა, დამოკიდებულებაა ასეთი, რაც მძიმე გავლენას ახდენს და დაბლა სწევს განათლების ხარისხის დონეს. განსაკუთრებით იმ ყოფილ რესპუბლიკებში, რომლებიც დიდი საუნივერსიტეტო დაწესებულებების გარეშე დარჩნენ. მათ შორის არის საქართველოც. აქედან მოდის არაკვალიფიციურობა. ბევრი ქართველი მინახავს საზღვარგარეთ, ვინც კარგად გაართვა თავი პრობლემებს და მათ შრომისუნარიანობაზე კარგი წარმოდგენის ვარ. მაგრამ, ისიც საჭიროა, რომ ეს ხალხი ნორმალურ გარემოში აღმოჩნდნენ. როცა ასეთი ნორმალური გარემო არ არსებობს, მაშინ ყველაფერი დაბლა იწევს, მათ შორის განათლების დონე. უნდა მოხდეს ამ სისტემის შეცვლა. თქვენ შეიძლება ახალი უნივერსიტეტები და სკოლები ააშენოთ, მაგრამ მთავარია პროფესორსა და სტუდენტს შორის დამოკიდებულება შეიცვალოს. მოსწავლემ უნდა იცოდეს, გამოცდაზე რომ მიდის და ვერ აბარებს, ეს მისთვის სირცხვილია.
ასეთი მდგომარეობისგან რუსეთი ნაწილობრივ გადარჩა. განსაკუთრებით დიდი ცენტრები – მოსკოვი და პეტერბურგი, სადაც დიდი ტრადიციები იყო. თუმცა, იგივეს ვერ ვიტყვი ყველა ინსტიტუტზე. პერიფერიებში კი ისეთივე დომხალია, რაც სხვაგან.
– საფრანგეთში სწავლა კვალიფიციურ სპეციალისტად ჩამოყალიბებას ნიშნავს?
– რა თქმა უნდა. საფრანგეთი ერთ-ერთი წამყვანი ქვეყანაა. სხვათა შორის, სხვადასხვა რეიტინგებში საფრანგეთის ეკონომიკური სკოლები საკმაოდ კარგ პოზიციებზეა. საფრანგეთში დაბალ, მაგრამ გამსვლელ ნიშანს ვერ მიიღებთ, თუ საგანი სერიოზულად არ იცით. ჩვენებურად, „სამიანი“ რომ მიიღო, უკვე კარგად უნდა იცოდე ყველაფერი. თუ არ იცით, თქვენ არავითარ შემთხვევაში გამოცდაზე არ გახვალთ. ვერც გეტყვით, ეს პრინციპი საფრანგეთში ასე კარგად რატომ მოქმედებს. ვერც იმას ვიტყვი, რომ საფრანგეთის სკოლებში მასწავლებლებს ან უნივერსიტეტებში პროფესორებს ძალიან დიდი ხელფასები აქვთ. ცხადია, ფრანგი პროფესორ-მასწავლებლები ანაზღაურების მხრივ დაჩაგრულები არ არიან, მაგრამ, ეს კლასტერი არ არის მდიდარი და მაინცდამაინც შეძლებული. მიუხედავად ამისა, პრინციპი „იცი – მიდიხარ გამოცდაზე, არ იცი – არ მიდიხარ“, მოქმედებს. განათლების მიღება ძნელია და ძვირია. თუმცა, ფასიანი სასწავლებლების გარდა საფრანგეთში ბევრი ინსტიტუტიც არის, რომელიც უფასო განათლების პრინციპზე მუშაობს.
საოცრებაა, მაგრამ, რუსეთში შევამჩნიე, რომ სადაც სწავლაში დიდ ფულს იხდიდნენ, იქ სწავლისთვის თავს არ იკლავდნენ. მსგავსი რამე საფრანგეთში გამორიცხულია. როცა ძვირია სწავლა, პირიქით, ათმაგად უნდა იყო სწავლით დაინტერესებული. მეტი ენერგიით უტევენ, რომ გადახდილი თანხა ამოიღონ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, მთელი სწავლის პრინციპი თავდაყირა დგება.
– თქვენი ოჯახის შესახებ რას გვეტყვით?
– ახლა ჩვენი ოჯახი ცოტა გაყოფილია. მეუღლე და ქალიშვილი მოსკოვში დარჩნენ, რადგან ქალიშვილმა ფრანგული ლიცეუმი უნდა დაამთავროს. 16 წლის არის და ერთი წელი დარჩა. ყაზახეთში არ იყო ფრანგული ლიცეუმი ჩემთან ერთად რომ წამოსულიყო. შემდეგ ალბათ ყველა ერთად დავბრუნდებით საფრანგეთში.
– გადაადგილება და ერთმანეთთან მისვლა-მოსვლა პრობლემა არ არის?
– პრობლემა შორი მანძილია. თავიდან ვერ გავითვალისწინე, რომ შუა აზია ძალიან შორსაა. ალმათიდან მოსკოვამდე პირდაპირი ფრენა 4-5 საათი გრძელდება. პარიზამდე 9 საათზე მეტი. მაგალითად, ჩინეთში, პეკინში რომ წახვიდე, იქითაც ლამის 6 საათია საჭირო.
– შვილი ერთი გყავთ?
– შვილი ერთი გვყავს. ამავე დროს, ჩვენს ოჯახში გაიზარდა ჩემი მეუღლის დისშვილი. ახლა უკვე დიდი გოგოა, 28 წლის არის.
– თქვენი მეუღლე საფრანგეთშია დაბადებული და გაზრდილი?
– კი ფრანგია.
– რუსეთში ცხოვრება არ გაუჭირდა?
– 15 წელიწადია რუსეთში ვცხოვრობთ. ჩემი მეუღლე ფრანგული ენის მასწავლებელია და ლიცეუმში ასწავლის. სირთულეები არის, მაგრამ, არა აუტანელი.
– საქართველოში დაბრუნებაზე, აქ ბიზნესის წამოწყებაზე ან რაიმე საქმიანობაზე თუ გიფიქრიათ?
– საქართველოზე მუდამ ვფიქრობ, მაგრამ, ჯერ იდეის დონეზეც არ მაქვს ზუსტად რა და როგორ მოხდება. ვნახოთ.
– როგორ ფიქრობთ, აქაურ გარემოში გიღირთ კი დაბრუნება?
– მე ქართველი ვარ და საქართველო არასოდეს მიმიტოვებია. მარტყოფში მამაჩემის აშენებული სახლიც გვაქვს, რომელიც დავამთავრე. ჩემი ნათესავებიც აქ ცხოვრობენ... მაგრამ, მარტო ეგოისტური გრძნობებით ხომ ვერ იცხოვრებ?! არსებობს ოჯახი, შვილები. ჩვენ საკუთარ ცხოვრებას შვილების ინტერესებს ვწირავთ ხოლმე. მომავალი მათია.
გააჩნია, რამდენიმე წლის მერე როგორ ხასიათზე ვიქნები – ბევრ რამეზეა დამოკიდებული. არ ვიცი როგორი ბიზნეს-გარემო იქნება საქართველოში, არ ვიცი როგორი განწყობა და ენერგია მექნება. თუ გარემოებები კარგად აეწყო ერთმანეთთან, რატომაც არა, შეიძლება რამე გეგმაც გამოჩნდეს. თუმცა, დღეს რამე კონკრეტული არაფერი მაქვს ჩაფიქრებული.
– ოჯახის წევრები ყოფილან აქ?
– კი, რამდენჯერმე იყვნენ. საქართველო ძალიან მოსწონთ, განსაკუთრებით მოსკოვის ფონზე. ბევრს აქ ჩამოსვლა უხარია. მაგრამ, ერთია როდესაც ჩამოდიხარ სტუმრად და მეორე – როდესაც საცხოვრებლად ჩამოხვალ.
ქვეყანაში ცხოვრების ხარისხს მაშინ გაიგებ, როდესაც უკვე 5-6 თვე ცხოვრობ. გააცნობიერებ ყველა პლუსს და მინუსს. ამდენი ხნის მანძილზე მეუღლეს და შვილს საქართველოში არ უცხოვრიათ.
– ოჯახს და საქმიანობას როგორ უთავსებთ ასეთ რთულ სიტუაციაში?
– დღევანდელი მონაცემებით, ოჯახი გაყოფილი ვართ და ერთმანეთს თვეში ერთხელ თუ მოვინახულებთ ხოლმე. საკმაოდ ძნელია.
– ასეთ რეჟიმში მუშაობა და ამხელა კომპანიის მნიშვნელოვან პოზიციაზე ყოფნა ალბათ ანაზღაურების მხრივაც გიღირთ...
– არა მარტო ანაზღაურების მხრივ. მხოლოდ ანაზღაურებაშიც არ არის საქმე. ეს უფრო კარიერული წინსვლაც არის. თქვენ რომ დაგასახელონ დიდ კომპანიაში ფილიალის გენერალურ დირექტორად, ეს უკვე დიდი პატივია. უარის თქმა არ ღირს, თუ რა თქმა უნდა, ეს არ გამოიწვევს ოჯახის ფუნდამენტური ინტერესების დანგრევას. თუკი საკითხი დადგა – ოჯახი თუ სამსახური, რა თქმა უნდა, პირველ რიგში ოჯახია და მერე სხვა ყველაფერი. უბრალოდ, დღეს ასეთი ტემპით ცხოვრება ჯერ კიდევ შესაძლებელია. როდესაც შესაძლებელი აღარ იქნება, მაშინ ოჯახის სასარგებლო არჩევანს გავაკეთებ.
– რაც წახვედით, პერიოდულად ჩამოდიხართ ხოლმე და რა შთაბეჭდილება გექმნებოდათ ყოველ ჩამოსვლაზე?
– 90-იანების დასაწყისში რა ქვეყანაც დავტოვე, იმასთან შედარებით ძალიან შეიცვალა. 2000-იან წლებში სახელმწიფო ინსტიტუტები გაჩნდა, სახელმწიფომ დაიწყო განვითარება, სწორი ვექტორი აიღო. ახლაც ვერ ვიტყვი, რომ ქვეყანა არ ვითარდება, მაგრამ, ალბათ უფრო მდორე ტემპია. საერთაშორისო ორგანიზაციები – მსოფლიო ბანკი, სავალუტო ფონდი ზომავენ ქვეყნის ეკონომიკური ზრდის ტემპს და ეს დაახლოებით 5%-ის ფარგლებშია. ვისურვებდი, რომ საქართველო უფრო სწრაფი ტემპით ვითარდებოდეს. ტემპი, რომელიც დღესაა, ისეთ შთაბეჭდილებას მიტოვებს, რომ არ არის საკმარისი ქვეყნის საკმარისად წინსვლისთვის.
ჰიპოთეტურად, მე რომ საქართველოს მთავრობაში ვიყო, მიზნად დავისახავდი, რომ ზრდა ყოფილიყო მინიმუმ 5-10%-ს შორის, თუკი, ზოგიერთ წელიწადში ორნიშნა ციფრი იქნება და შენარჩუნდება, ეს საუკეთესო ვარიანტია. 80-90-იან წლებში ჩინეთის ზრდის მაჩვენებელი მუდმივად იყო ორნიშნა. ზრდის ასეთი ტემპი საფრთხესაც შეიცავს, იგივე ინფლაციის თვალსაზრისით, მაგრამ სხვა გზა არაა.
– კარიერული თვალსაზრისით მომავლის გეგმები რა გაქვთ?
– ჩემი გადასაწყვეტი არ არის, მაგას კომპანიის პრემიუმ-მენეჯმენტი გადაწყვეტს. პრინციპში „ჟუნიორი“ აღარ ვარ, „სენიორი“ ვარ. რამდენიმე წელიწადში საპენსიო ასაკს მივაღწევ. ვიცი, რომ ამას ყურადღებას აქცევენ.
რამდენიმე შესაძლებლობა შეიძლება არსებობდეს. როგორც ვიცი, ზედა ბლოკში ნამდვილად ვიქნები. ამაზე ფიქრს იწყებ ადამიანი 4-5 თვით ადრე, ვიდრე შევხვდები იერარქებს, საკადრო განყოფილების შესაბამის თანამშრომლებს. რამდენიმე პოზიცია შეიძლება შემომთავაზონ.
– თქვენი პოზიციიდან გამომდინარე, თავისუფალი დრო თუ გაქვთ და რა არის თქვენი ჰობი?
– თავისუფალი დრო პრინციპში მხოლოდ შაბათ-კვირა მაქვს. ჩემი გატაცებაა ჰაიკინგი, ტრეკინგი. ალმათი მთის ძირას მდებარეობს, ჩრდილოეთ ტიანშანის განშტოებაზე, რომელიც 5000-მეტრიანი მწვერვალებით მთავრდება.
– მთამსვლელობა გიტაცებთ?
– მთამსვლელობამდე ვერ მივედი, ასაკი აღარ მიწყობს ხელს, მაგრამ, მთებში დავდივარ. ზოგჯერ თუ ბედი გაგვიღიმებს, იქ გარეულ ცხოველებსაც გადავეყრებით ხოლმე. გარდა ამისა, მიყვარს ლიტერატურა, მუსიკა.
– სხვადასხვა ქვეყნებში მოგზაურობა ალბათ პროფესიიდან
გამომდინარეც არ გაკლიათ.
– ბევრ ქვეყანაში დავდივარ პირველ რიგში საქმიანობის გამო. მაგრამ რომ მკითხოთ, სად მინდა წასვლა, ძალიან ვარ დამოკიდებული ჩემს ქალიშვილზე. მას კარგად აქვს ჩამოყალიბებული სად უნდა წასვლა. ძალიან უყვარს იაპონია. ერთხელ მყავდა კიდეც.
ესაუბრა თემურ იობაშვილი
